Fundacja jako organizacja pozarządowa realizująca zadanie publiczne działania na rzecz osób niepełnosprawnych

Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie₁ nakłada na organy ad-ministracji publicznej obowiązek realizacji zadań publicznych przy współpracy z organizacjami pozarządowymi. Realizacja zadania publicznego działania na rzecz osób niepełnosprawnych może być wykonana przy pomocy organizacji pozarządowych, do których zalicza się m.in. fundacje.

W przypadku, gdy działalność społecznie użyteczna jest prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych, w tym w zakresie działań na rzecz osób niepełnosprawnych, działalność taka określona jest jako działalność pożytku publicznego.

1. Charakterystyka fundacji

Fundacja jest osobą prawną kreowaną dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, zgodnych z interesami Rzeczypospolitej Polskiej. Fundacja posiada niezwiązkową (niekorporacyjną) strukturę organizacyjną₂. Nie ma ona uprawnionych członków, lecz destynatariuszy.

Każda fundacja musi mieć wskazany cel działalności, stanowi on jej konstytutywny element. Oznaczenie celu jest bowiem ustawowym warunkiem koniecznym do ustanowienia fundacji, niezależnym od formy aktu fundacyjnego. Cel stanowi ogół jednostkowych zadań, których spełnienie należy do danej struktury fundacyjnej, nadaje fundacji specyficzną indywidualność₃, nie może być przy tym utożsamiany z motywem jej fundatora. Cel fundacji wyznacza jej tożsamość prawną, musi być racjonalny, obiektywnie i subiektywnie osiągalny, a ponadto musi go cechować dopuszczalność etyczna₄.

Formalnoprawne znaczenie celu fundacji przejawia się w powiązaniu z normą z art. 9 ust. 2 ustawy o fundacjach₅, który stanowi, że o wpisaniu fundacji do Krajowego Rejestru Sądowego sąd zawiadamia ministra właściwego ze względu na zakres jego działania oraz cele fundacji (dalej: właściwy minister) oraz właściwego ze względu na siedzibę fundacji starostę, przesyłając jednocześnie statut.

Jeżeli cele fundacji wkraczają w zakres działania dwóch lub więcej ministrów, sąd zawiadamia o wpisaniu fundacji do Krajowego Rejestru Sądowego, wraz z przesłaniem statutu właściwego ministra, z którego zakresem działania wiążą się główne cele fundacji₆.

Zgodnie z art. 1 u.f. fundacja może być ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami RP celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami. Przepis ten stanowi zawężenie celów, dla realizacji których można powołać fundację w porównaniu z analogiczną ustawą o stowarzyszeniach₇.

Fundacje, by realizować stawiane sobie cele, mogą prowadzić działalność gospodarczą. Podporządkowanie rozmiarów działalności gospodarczej realizowanym przez fundację celom nie stwarza bezwzględnej konieczności przedmiotowego rozdzielenia omawianych sfer działania. Akcent trzeba bowiem kłaść nie na zagadnienie postanowień statutowych, lecz na kwestię ich praktycznej realizacji, przy czym powinno chodzić jedynie o zachowanie akcesoryjności działalności gospodarczej względem działalności celowej (statutowej)₈.

Analizując cele fundacji, organ administracyjny może ocenić, czy dana fundacja może zrealizować dane zadanie publiczne. Zakres działania fundacji jest bowiem ograniczony do celów. Fundacja nie może realizować innych działań niż te, które służą realizacji celów fundacji. Najczęściej cele identyfikujemy poprzez wskazania statutu.

2. Charakterystyka zadania publicznego – działanie na rzecz osób niepełnosprawnych

W Polsce żyje ok. 5,5 mln osób niepełnosprawnych, co stanowi 14,3% ogółu ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec Polski jest osobą niepełnosprawną. Blisko 60% niepełnosprawnych stanowią osoby w wieku 55 lat i więcej₉.

Odmienność zadania publicznego, jakim jest działanie na rzecz osób niepełnosprawnych, w porównaniu z innymi rodzajami zadań publicznych, które muszą zrealizować jednostki samorządu terytorialnego, jak i jednostki administracji rządowej, przejawia się w tym, że dotyczy ono zaspokajania wszystkich obszarów potrzeb tej szczególnej grupy społecznej, zamieszkujących na danym obszarze gminy, powiatu czy województwa.

Nie oznacza to jednak, że jednostka samorządu terytorialnego musi w danym roku kalendarzowym realizować zadanie we wszystkich obszarach zbiorowych potrzeb tej grupy społecznej. Organ samorządu terytorialnego jest uprawniony do samodzielnego podejmowania decyzji, w jaki sposób zadanie wspierania osób niepełnosprawnych (w powiecie) lub działań na rzecz osób niepełnosprawnych (gmina, województwo) zostanie zrealizowane. W celu podjęcia właściwych decyzji władze samorządowe powinny najpierw ocenić, jakie rodzaje potrzeb uznać za priorytetowe w danym roku kalendarzowym.

Realizacja tego zadania będzie się krzyżować z realizacją innych zadań publicznych należących do zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego, np. przeciwdziałaniu bezrobociu, promocji zdrowia czy edukacji, bowiem adekwatnie do podanych przykładów innych zadań publicznych, jednym z rodzajów działań na rzecz osób niepełnosprawnych będzie zapewnienie pracy czy pomoc w znalezieniu pracy i integracja w miejscu pracy osób niepełnosprawnych, którzy z racji swej niepełnosprawności muszą pokonać dodatkowe bariery w dotarciu do pracodawcy i właściwego zaadoptowania się w miejscu pracy.

To samo będzie dotyczyło promocji zdrowia poprzez wczesne wykrywanie niepełnosprawności dziecka, odpowiednią rehabilitację oraz edukację rodziców i opiekunów. Innym rodzajem działania na rzecz osób niepełnosprawnych będzie zorganizowanie na trenie gmin przedszkoli, szkół integracyjnych lub szkół specjalnych, oraz – dla dzieci, jak i dla osób dorosłych – warsztatów terapii zajęciowej.

Powstaje więc pytanie, czy w ramach realizacji zadania, jakim jest wspieranie osób niepełnosprawnych, należy wyodrębnić tylko te, które nie wchodzą w zakres innych rodzajów zadań publicznych, czy też specyfika tej grupy odbiorców administracji świadczącej obejmuje, jak wskazano wyżej, wszystkie obszary działań na rzecz osób niepełnosprawnych? Należy zaznaczyć, że działania na rzecz osób niepełnosprawnych są także jednym z zadań administracji rządowej.

Działania na rzecz osób niepełnosprawnych są często realizowane wraz z innym zadaniem publicznym – polityki prorodzinnej, np. poprzez prowadzenie powiatowych centrów pomocy rodzinie₁₀.

Działania na rzecz osób niepełnosprawnych obejmują kilka obszarów:

− wczesne wykrywanie,

− działalność edukacyjną,

− działalność rehabilitacyjną,

− działalność szkoleniową,

− przystosowanie do życia w społeczeństwie,

− działalność hospicyjną,

− transport,

− pomoc społeczną.

Wskazane obszary działań obejmują swym zakresem wiele zadań publicz-nych, ale ze względu na specyfikę adresatów tych działań, tj. osób niepełnosprawnych, każda jednostka samorządowa powinna sprecyzować cele, które w danym roku są dla niej priorytetowe, tj. którym chce udzielić wsparcia finanso-wego.
Co do zasady cel ten nie może być zrealizowany bez udziału organizacji pozarządowych. Trudność jego realizacji wynika z konieczności rozpoznania potrzeb tego środowiska na danym terenie₁₁.

3. Destynatariusze fundacji

Fundacja występuje w roli beneficjenta, natomiast w charakterze beneficjariusza-destynatariusza podmiot, któremu w ramach fundacji zostaje przeznaczona określona korzyść. Destynatariuszem fundacji może być osoba fizyczna i osoba prawna. W przypadku osób fizycznych w charakterze destynatariusza może wy-stępować nie tylko osoba fizyczna żyjąca w wymienionej chwili, ale także ta, która urodzi się w przyszłości, byleby data jej urodzin przypadła na czas trwania fundacji. Analogicznie można odnieść się do osób prawnych. Sama fundacja nie może znajdować się w kręgu właściwie rozumianych destynatariuszy₁₂.

Działalność fundacji, w tym ewentualna działalność gospodarcza fundacji, wpływająca na jej lepsze funkcjonowanie, nie może być utożsamiana z przyspo-rzeniami majątkowymi, do jakich dochodzi na rzecz destynatariuszy. Do kręgu potencjalnych destynatariuszy może należeć sam fundator.

W literaturze wskazuje się, że roli destynatariusza fundacji nie powinno się łą-czyć z rolą członka organu fundacji. Członek organu może na rzecz fundacji dzia-łać społecznie lub też może otrzymywać ekwiwalent za usługi świadczone dla fundacji, który przybiera postać wynagrodzenia za pracę₁₃. Wówczas, gdy dochodzi do kumulacji roli organu fundacji czy pracownika fundacji i jej destynatariusza (np. gdy fundacja zatrudnia osobę niepełnosprawną jako informatyka obsługującego stronę internetową fundacji czy jako portiera), przy przyznawaniu takim osobom świadczenia typowego dla destynatariuszy należy uwzględniać korzyści, które otrzymują z tytułu pracy w fundacji czy sprawowania funkcji w organie. Kwestia ta będzie podlegała kontroli organu administracyjnego w sprawozdaniu z wykonania danego zadania publicznego.

Istotne jest to, że benficjaruszem fundacji może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Organ administracji, zlecając dane zadanie publiczne w zakresie działań na rzecz osób niepełnosprawnych, musi wyraźnie wskazać krąg adresatów oraz sposób realizacji tego zadania publicznego, tj. czy powinno ono bezpośrednio być działaniem na rzecz osób fizycznych, czy może się to odbywać w sposób pośredni poprzez inne instytucje działające na rzecz niepełnosprawnych, np. poprzez pomoc w finansowaniu transportu do miejsca rehabilitacji.

Precyzując zadanie publiczne, należy wskazać, czy przyznane środki finan-sowe mogą być przeznaczone wyłącznie na pokrycie kosztów bezpośrednio związanych z realizacją zadania publicznego i niezbędnych do jego realizacji, czy też mogą pokryć wydatki pośrednio zmierzające do realizacji zadania, np. na wynagrodzenia (obsługa księgowa, informatyk, obsługa biurowa, członków organów zarządzających), utrzymanie i wyposażenie biura (opłaty czynszowe, abonamentowe, rachunki telefoniczne, koszty przejazdów, materiały biurowe, opłaty pocztowe oraz komputery, telefony, kserokopiarki) czy wydatki ponie-sione na przygotowanie wniosku.

Oznaczenie kręgu destynatariuszy może nastąpić w akcie fundacyjnym lub w statucie. Pośrednio ten krąg wyznacza cel fundacji, zwłaszcza w przypadku, gdy celem działania fundacji jest pomoc osobom niepełnosprawnym. Uprawnieni do wyznaczenia kręgu destynatariuszy są także fundator, osoba, która opracowuje statut w przypadku, gdy nie jest to fundator oraz zarząd fundacji. Cel fundacji może bardziej lub mniej precyzować kategorię adresatów. W przypadku zlecenia danego zadania publicznego fundacji na rzecz osób niepełnosprawnych, zlecający organ administracyjny powinien sprecyzować adresatów tego zadania publicznego, np. w ogłoszeniu o konkursie ofert na realizację zadania.

Jeżeli w wyniku konkursu wyłoniono fundację, która działa w ogóle na rzecz osób niepełnosprawnych, a nie tylko dzieci, organ samorządu terytorialnego powinien skontrolować, czy beneficjentami działań fundacji sfinansowanych w ramach zlecania zadania publicznego byli wskazani w umowie z fundacją destynatariusze.

4. Formy współpracy organu administracyjnego z fundacją w realizacji zadania publicznego

Współpraca z fundacją może się odbywać na różnych płaszczyznach, z których ustawowo zostały wskazane dwie:

1. Niefinansowe formy współpracy – wzajemne informowanie się o planowa-nych kierunkach działania i współdziałania w celu ich zharmonizowania, konsultowanie aktów prawnych odpowiednio do zakresu ich działania, projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji, tworzenie wspólnych zespołów doradczych i inicjatywnych.

2. Finansowe formy współpracy – zlecanie zadań publicznych na zasadach określonych w ustawie o działałności pożytku publicznego i wolontariacie. Ustawa wprowadza jednolity tryb dotowania obowiązujący wszystkie organy administracji publicznej.

Współpraca finansowa i niefinansowa powinna odbywać się na zasadach pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności.

Fundacja może wykonywać zadanie publiczne, gdy zostało ono jej zlecone. Inicjatywa przekazania do realizacji zadania z zakresu działania na rzecz osób niepełnosprawnych może pochodzić od organu lub od samej fundacji. Zlecanie zadania publicznego fundacji zgodnie z art. 11 ust. 1 u.d.p.p. może nastąpić w dwóch formach:

1) powierzania wykonywania wraz z udzieleniem dotacji na sfinansowanie jego realizacji;

2) wspierania wykonania zadania publicznego wraz z udzieleniem dotacji na częściowe dofinansowanie jego realizacji.

Ustawodawca dla powierzania wykonywania zadania publicznego przewiduje różne tryby zlecania zadań zależnie od wybranej formy.

Powierzanie oraz wspieranie wykonywania zadania publicznego może na-stąpić w trybie:

a) otwartego konkursu ofert, o którym mowa w ust. 2,

b) w innym trybie niż określony w ust. 2, w sposób zapewniający wysoką jakość wykonania zadania, w szczególności w trybie określonym w przepisach o za-mówieniach publicznych,

c) na zasadach i w trybie ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym₁₄,

d) na podstawie umowy międzynarodowej jeśli realizacja nastąpi ze środków zagranicznych bezzwrotnych.

Organy samorządu terytorialnego mogą wskazać również inne formy wspierania wykonania zadania publicznego, udostępnianie nieruchomości lub ich części na warunkach preferencyjnych niezbędnych do prowadzenia przez organizacje działalności związanej z realizacją zadań ₁₅, nieodpłatne promowanie na stronach internetowych jednostki samorządu terytorialnego organizacji realizujących zadania publiczne.

Organ samorządu terytorialnego odpowiedzialny za wykonanie tego zadania, który zamierza powierzyć jego realizację organizacjom pozarządowym, w tym fundacji, jest zobowiązany do opracowania planu współpracy z organizacjami pozarządowymi na dany rok kalendarzowy.

W planie tym określa się:

1) zakres zamierzonych celów, w obrębie danego zadania publicznego;

2) miejsce realizacji, tj. obszar konkretnego województwa lub gminy;

3) koordynatora programu;

4) partnerów programu;

5) adresatów programu:

– organizacje pozarządowe, w tym fundacje,

– administrację samorządową,

– jednostki organizacyjne.

Poprzez ogłoszenie planu współpracy organizacje pozarządowe, w tym fundacje, mogą się zorientować, czy w danym roku będą miały możliwość skorzystania ze współpracy z daną jednostką administracyjną.

Kolejnym krokiem jest wyłonienie spośród istniejących lub działających na danym trenie organizacji pozarządowych tej organizacji, która będzie wykonywać zadanie publiczne w danym roku kalendarzowym. Fundacja określa w swoim statucie zakres działań, tj. na rzecz kogo świadczy działalność społecznie użyteczną. Organ administracyjny, zlecając wykonanie zadania w zakresie pomocy osobom niepełnosprawnym oraz dokonując wyboru ofert, powinien odpowiedzieć na pytanie, czy dana fundacja będzie realizowała zadanie objęte zakresem działania tego organu. Wiele fundacji działa na terenie całego kraju, nie ograniczając swego zakresu działania do jednego województwa₁₅.

Fundacje, które zgłosiły swoje oferty, muszą realizować swe działania sta-tutowe na terenie działania danej jednostki samorządu terytorialnego, co nie oznacza, że muszą na jej terenie posiadać siedzibę. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy dana fundacja w statucie ogranicza zakres terytorialny do jednego woje-wództwa, wówczas musi mieć siedzibę na terenie tego województwa.

Fundacja, która ma wykonywać zlecone jej zadanie publiczne, ma świadczyć usługi na rzecz społeczności lokalnej, z tego względu musi na jej trenie wykonywać działalność statutową. Nie będzie więc możliwe zlecenie wykonania zadania przez starostę małopolskiego fundacji, która ogranicza zakres działania do województwa podkarpackiego.

Wykonywanie działalności nie oznacza wyłącznie fizycznego jej wykonywania na obszarze danej, zlecającej jednostki samorządowej. Wykonywanie zadania publicznego może bowiem polegać na organizowaniu świadczenia usług dla mieszkańców danej społeczności lokalnej, np. poprzez turnus w ośrodku rehabilitacyjnym₁₇.
Prowadzanie przez fundacje działalności pożytku publicznego uprawnia te or-ganizacje do współpracy z organami administracji publicznej w sferze zadań pu-blicznych, na preferencyjnych warunkach określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, w szczególności w zakresie wspierania i powierzania zadań publicznych ze sfery, o której mowa w wymienionej ustawie.

W tym celu dana jednostka samorządu terytorialnego, np. organ gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta) ogłasza otwarty konkurs ofert na realizację zadania publicznego w zakresie działań na rzecz osób niepełnosprawnych w danym roku kalendarzowym.

Celem otwartego konkursu jest wyłonienie ofert i zlecenie podmiotom, prowadzącym działalność pożytku publicznego, realizacji zadań publicznych z danej gminy lub województwa z zakresu pomocy osobom niepełnosprawnym, odpowiadającym celom „Programu współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego na dany rok kalendarzowy”, a także celom określonym w strategii rozwoju województwa.

Do konkursu ofert mogą przystąpić te fundacje, które w swoich zadaniach statutowych mają wyszczególnioną pomoc dla osób niepełnosprawnych. Należy zaznaczyć, że organizacją pozarządową pożytku publicznego, nie będzie fun-dacja, której wyłącznym założycielem jest Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego. Organizacje pozarządowe w ścisłym tego słowa znaczeniu należą do tzw. trzeciego sektora, obok sektora państwowego i sektora biznesu.

Otwarty konkurs ofert powinien zostać ogłoszony z co najmniej 30-dniowym wyprzedzeniem. Ogłoszenie powinno zostać zamieszczone w biuletynie informacji publicznej, dzienniku o zasięgu lokalnym bądź ogólnopolskim oraz w siedzibie zlecającego.

Ogłoszenie powinno zawierać:

− rodzaj zadania i wysokość środków przeznaczonych na jego realizację,

− termin składania ofert, kryteria wyboru oferty,

− zasady przyznawania dotacji,

− informacje na temat zadań podobnego rodzaju zrealizowanych w danym roku i w roku poprzedzającym oraz informacje o wysokości dotacji.

Co do zasady, zgodnie z uchwałą Regionalnej Izby Obrachunkowej w Szczecinie nr XIV/70/S/04 z 16.06.2004 r.₁₈ zlecanie zadań publicznych objętych przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz udzielanie dotacji powinno odbywać się w drodze publicznego otwartego konkursu, w którym mają prawo uczestniczyć wszystkie organizacje pozarządowe (art. 11 ust. 2 i 3 u.d.p.p.).

Informacje o konkursie organ samorządu terytorialnego powinien ogłosić w biuletynie informacji publicznej oraz w prasie o zasięgu adekwatnym do obszaru, na którym ma być wykonywane zadanie. Stanowisko takie, w odniesieniu do samorządu gminnego, zajęło w orzeczeniu Regionalnej Komisji Orzekającej₁₉, mówiąc, że może być ono analogiczne do pozostałych jednostek samorządu terytorialnego: „Burmistrz nie ma obowiązku zamieszczania ogłoszenia o konkursie w dzienniku ogólnopolskim, ponieważ przepis ten dotyczy organów administracji publicznej o zasięgu również ogólnopolskim. Zasięg działania gminy ma charakter stricte lokalny, zadania gminy powinny być wykonywane przez organizacje działające w lokalnym środowisku – znające uwarunkowania społeczne danej gminy – stąd też zamieszczenie ogłoszenia w dzienniku o charakterze jedynie lokalnym jest całkowicie wystarczające. Niezamieszczenie ogłoszenia przez burmistrza w dzienniku ogólnopolskim nie stanowi naruszenia prawa”.

Analizując złożone oferty, organ samorządu musi zweryfikować, czy dana fundacja jest organizacją pozarządową, której celem statutowym są działania na rzecz osób niepełnosprawnych. Sama nazwa fundacji nie przesądza bowiem o tym, że dany podmiot prowadzi działalność w obrębie celów społecznie użytecznych, działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Zgodnie z wyrokiem NSA z 6.03.1992 r. celami społecznie użytecznymi, o których mowa w ustawie o fundacjach, są cele służące ogółowi społeczeństwa₂₀. W konsekwencji za działalność społecznie-użyteczną należy uznać działalność ogólniejszą niż partykularny interes założycieli danej organizacji lub członków jej organów, realizowaną w interesie społeczeństwa. Odniesienie do przepisów ustawy o fundacji nie przesądza jeszcze, że każda zarejestrowana fundacja prowadzi działalność społecznie użyteczną, istnieje bowiem alternatywa ustanowienia fundacji dla celów społecznie użytecznych lub gospodarczo użytecznych.

Ponadto organ administracyjny musi zweryfikować, czy będzie możliwe wykonywanie danego zadania na rzecz konkretnej społecz­ności lokalnej w przypadku, gdy dana fundacja ma siedzibę i prowadzi działalność statutową na terenie innej gminy.

Nowelizacja u.d.p.p.₂₁ w art. 16 ust. 7 wprowadziła możliwość wykonania zadania publicznego przez inną OPP, niebędącą stroną umowy z organem administracji publicznej, jako podwykonawcę, pod warunkiem, iż wyboru podwykonawcy dokonano w sposób zapewniający jawność i uczciwą konku-rencję. Dotyczy to obu form współpracy, czyli wsparcia lub powierzenia realizacji zadania.

Fundacja może także z własnej inicjatywy wystąpić do organu administracji publicznej z wnioskiem realizacji zadania publicznego, również takiego, które jest już realizowane w inny sposób przez organ administracji publicznej. W takim przypadku organ adminis­tracji publicznej ma obowiązek rozważyć celowość realizacji zadania przez fundację. Fundacja powinna być poinformowana o podjętej decyzji w ciągu dwóch miesiąca od daty złożenia wniosku.

Przy zlecaniu zadań publicznych do realizacji podmiotom niezaliczanym do sektora finansów publicznych i niedziałającym w celu osiągnięcia zysku, w tym fundacjom, należy stosować ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie i rozporządzenie wykonawcze. Niezastosowanie ustawy w wyżej wykazanym zakresie stanowi naruszenie dyscypliny finansów publicznych w rozumieniu art. 8 ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych₂₂, a czyny popełnione do 30.06.2005 r. stanowiły wówczas naruszenie art. 138 ust. 1 pkt 9 ustawy z 26.11.1998 r. o finansach publicznych₂₃. Odpowiedzialność za ten stan rzeczy ponosi, jako kierownik jednostki sektora finansów publicznych, wójt (burmistrz, prezydent miasta) na mocy art. 4 pkt 2 u.o.n.f.p.

5.Nadzór nad fundacjami

Fundacje nie muszą mieć własnych organów o charakterze kontrolno-nadzorczym. Rolę taką pełnią organy administracyjne. W niektórych fundacjach działa jako organ nadzorczy rada fundacji₂₄.
Zgodnie z art. 12 u.f. o zgodności działania fundacji z przepisami prawa i statutem oraz z celem, w jakim fundacja została ustanowiona, orzeka sąd w postępowaniu nieprocesowym na wniosek właściwego ministra lub starosty. Fundacja składa corocznie właściwemu minis­trowi, ze względu na cel działania fundacji, sprawozdanie ze swojej działalności. Sprawozdanie jest także przez fundację udostępnione do publicznej wiadomości.

Jeżeli fundacja jest organizacją pożytku publicznego (dalej: OPP) podlega obowiązkowej kontroli wynikającej z ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Dodatkowo w przypadku, gdy fundacja realizuje zlecone jej zadanie publiczne podlega kontroli, w tym zakresie, przez organ zlecający. Organ zlecający ma obowiązek okresowej kontroli zleconego zadania pod względem efektywności, jakości, rzetelności. Fundacja, która realizowała zadanie publiczne, jest zobowiązana w terminie do 30 dni po zakończeniu realizacji zadania określonego w umowie, złożyć sprawozdanie z wykonania zadania. Okresem sprawozdawczym jest rok budżetowy.

Fundacja będąca OPP ma ponadto obowiązek przekazywania sprawozdania merytorycznego i finansowego ministrowi właściwemu ds. zabezpieczenia społecznego (obecnie ministrowi pracy i polityki społecznej) w terminie trzech miesięcy od końca roku obrotowego, przyjętego przez organizację w polityce rachunkowości. Dla podmiotów, których rok obrotowy jest zrównany z rokiem kalendarzowym, ostatecznym terminem wypełnienia ww. obowiązku jest dzień 31 marca następnego roku kalendarzowego. Termin ten wynika z treści art. 52 ust. 3 oraz art. 49 ust. 2 ustawy z 29.09.1994 r. o rachunkowości₂₅.

Stosownie do art. 23 u.d.p.p. organizacja pożytku publicznego ma obowiązek sporządzania i podawania do publicznej wiadomości sprawozdania merytorycznego ze swej działalności (ust. 1) oraz obowiązek sporządzania i ogłaszania rocznego sprawozdania finansowego (ust. 2 i 2a). Fundacja działająca jako OPP ma obowiązek upublicznienia sprawozdania merytorycznego z działalności, może to uczynić m.in. na stronie internetowej lub poprzez zamieszczenie ich na oficjalnych stronach internetowych ministerstwa polityki społecznej, w części tematycznej „Organizacje pozarządowe” (baza sprawozdań organizacji pożytku publicznego)₂₆.

Zakres sprawozdania finansowego dla organizacji pożytku publicznego prowadzących działalność gospodarczą został określony w art. 45 ust. 2 i 3 u.r., natomiast dla organizacji pożytku publicznego nieprowadzących działalność gospodarczą w § 3 pkt 2 rozporządzenia Ministra Finansów z 15.11.2001 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości dla niektórych jednostek niebędących spółkami handlowymi, nieprowadzących działalności gospodarczej₂₇. Obowiązek publikacji sprawozdania finansowego w internetowej bazie dotyczy jedynie organizacji pożytku publicznego nieprowadzących działalności gospodarczej lub prowadzących działalność gospodarczą, ale niespełniających warunków określonych w art. 64 ust. 1 pkt 4 u.r.

W stosunku do fundacji będących organizacjami pożytku publicznego, prowadzących działalność gospodarczą i spełniających co najmniej dwa spośród trzech wymienionych w art. 64 ust. 1 pkt 4 u.r. warunków, spoczywa obowiązek ogłaszania sprawozdania finansowego w „Monitorze Polskim B”₂₈. Zgodnie z treścią rozporządzenia ministra finansów z 23.12.2004 r. w sprawie obowiązku badania sprawozdań finansowych organizacji pożytku publicznego₂₉, organizacje pożytku publicznego, które nie podlegają obowiązkowi badania sprawozdania finansowego, wynikającego z art. 64 u.r. są zobligowane do badania swojego sprawozdania finansowego za rok obrotowy następujący po roku, w którym podmioty te spełniły łącznie następujące warunki:

– realizuj zadania publiczne zlecone, jako powierzone do wykonania lub do wspierania zadania publicznego,

− realizują zadania publiczne zlecone, jako powierzone do wykonania lub do wspierania zadania publicznego,

− otrzymały w roku obrotowym łączną kwotę dotacji na realizację zadań okreś­lonych w pkt 1 w wysokości co najmniej 50.000 zł,

− osiągnęły w roku obrotowym przychody w wysokości co najmniej 3.000.000 zł.
Zgodnie z art. 28 ust. 1 u.d.p.p. nadzór nad działalnością fundacji OPP sprawuje minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego. Właściwy minister sprawuje nadzór i kontrolę nad działalnością OPP w zakresie prawidłowości korzystania z uprawnień w odniesieniu do prowadzonej przez te organizacje działalności pożytku publicznego (art. 28 i 29 u.d.p.p.).

Uprawnienia te zostały wyszczególnione w art. 24, 25, 26, 27 i 42 u.d.p.p. Kontrola ma na celu sprawdzenie:

− zgodności działania OPP z postanowieniami ustawy,

− sposobu realizacji i rozliczania zadań ze sfery zadań publicznych (art. 4 u.d.p.p.),

− przestrzegania przez OPP zasad i warunków określonych w odrębnych usta-wach,

− zgodności z dokumentacją źródłową danych wykorzystywanych w rocznych sprawozdaniach merytorycznych (art. 23 ust. 1 i 3 u.d.p.p.) i finansowych (art. 23 ust. 2 u.d.p.p.) przekazywanych ministrowi do spraw zabezpieczenia społecznego.

Minister do spraw zabezpieczenia społecznego może powierzyć przeprowa-dzenie kontroli wojewodzie (art. 29 ust. 3 pkt 2 u.d.p.p.) lub ministrowi właściwemu ze względu na przedmiot działalności OPP (art. 29 ust. 3 u.d.p.p.).

Czynności kontrolnych dokonuje się w obecności członka organu zarządzającego lub jego przedstawiciela albo pracownika kontrolowanej fundacji OPP. W razie nieobecności tych osób ustawa dopuszcza możliwość przeprowadzania kontroli w obecności przywołanego świadka. W zakresie nieuregulowanym niniejszą ustawą do nadzoru i kontroli wydatkowania środków publicznych stosuje się odpowiednio przepisy o finansach publicznych (art. 34 ust. 1 u.d.p.p.)₃₀. Z czynności sporządza się protokół. Kierownik kontrolowanej OPP ma prawo do złożenia wyjaśnień lub zgłosić zastrzeżenia do treści protokołu, na piśmie w ciągu 14 dni od dnia podpisania protokołu (również od dnia odmowy jego podpisania)₃₁. W razie stwierdzenia uchybień podczas kontroli, minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego może zastosować następujące środki nadzoru:

1) wezwać OPP do usunięcia stwierdzonych uchybień w określonym terminie;

2) wystąpić do sądu rejestrowego o wykreślenie informacji, że uprawniony podmiot posiada status OPP;

3) wystąpić do sądu rejestrowego o wykreślenie OPP z Krajowego Rejestru Sądowego.

6. Podsumowanie