1. Wprowadzenie
2. Przedmiot ochrony
3. Podmiot
4. Strona podmiotowa
5. Strona przedmiotowa
6. Zagrożenie karą i środkami karnmi
7. Podsumowanie
Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne1 obowiązująca od 1 stycznia 1998 roku jest, obok kodeksu karnego oraz ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary2 , najpoważniejszą regulacją w polskim prawodawstwie w zakresie zwalczania korupcji3 . Wspólnym celem wskazanych aktów prawnych jest reakcja na zjawiska patologiczne za pomocą środków ze sfery ius puniendi, adekwatnych i proporcjonalnych do rzeczywistego zagrożenia w danego typu stosunkach społecznych4 .
Zasadniczym celem wprowadzenia do systemu prawnego wspomnianego aktu prawnego było unormowanie instytucji prawnych służących uniemożliwieniu osobom sprawującym władzę państwową wykorzystywania działalności służbowej do uzyskania korzyści osobistych lub majątkowych dla siebie lub innych osób. Ustawa „antykorupcyjna” określa ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej przez osoby zajmujące kierownicze stanowiska państwowe. Na podmiotach tych ciąży obowiązek złożenia oświadczenia w tym przedmiocie.
Obowiązek składania oświadczeń o prowadzeniu działalności gospodarczej spoczywa również na pracownikach samorządowych. Nałożyła go ustawa z 23 listopada 2002 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz o zmianie niektórych ustaw, która weszła w życie 1 stycznia 2003 roku5 . Podanie nieprawdy lub zatajenie prawdy w oświadczeniu o prowadzeniu tego rodzaju działalności, stosownie do art. 18a ust. 5 ustawy z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (dalej: ustawa) 6 , powoduje odpowiedzialność karną na podstawie art. 233 § 1 kk.
Zasadniczym celem wprowadzenia do systemu prawnego tego rodzaju regulacji było unormowanie instytucji prawnych służących uniemożliwieniu osobom zatrudnionym w jednostkach samorządu terytorialnego wykorzystywania działalności publicznej do uzyskania korzyści osobistych lub majątkowych dla siebie lub innych osób.
Wykonywanie prywatnej działalności gospodarczej przez pracownika samorządowego w czasie i miejscu zatrudnienia jest sprzeczne z jego obowiązkami pracowniczymi oraz może wywoływać uzasadnione podejrzenie o stronniczość lub interesowność nawet wtedy, gdy dotyczy działalności nieobjętej bezpośrednio jego zakresem czynności pracowniczych7 .
Przedmiotem ochrony w przypadku czynu zabronionego opisanego w art. 18a ust. 5 ustawy jest rzetelność i zaufanie w zakresie oświadczeń składanych przez zobowiązane do tego osoby.
Przestępstwo określone w art. 18a ust. 5 ustawy jest przestępstwem indywidualnym właściwym (delictum proprium), które może być popełnione wyłącznie przez pracownika samorządowego.
Pracownikiem samorządowym jest osoba, która pozostaje w stosunku pracy z jedną z następujących jednostek:
1) urzędem marszałkowskim, wojewódzkimi samorządowymi jednostkami organizacyjnymi;
2) starostwem powiatowym, powiatowymi jednostkami organizacyjnymi;
3) urzędem gminy, jednostkami pomocniczymi gminy oraz gminnymi jednostkami i zakładami budże-towymi;
4) biurami (i ich odpowiednikami) związków jednostek samorządu terytorialnego oraz zakładów budżetowych utworzonych przez te związki;
5) biurami (ich odpowiednikami) jednostek administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego.
Pracownikami samorządowymi, stosownie do treści art. 2 ustawy, są pracownicy zatrudniani:
1) na podstawie wyboru:
a) w urzędzie marszałkowskim: marszałek województwa, wiceprzewodniczący zarządu oraz pozostali członkowie zarządu województwa – jeżeli statut województwa tak stanowi,
b) w starostwie powiatowym: starosta, wicestarosta oraz pozostali członkowie zarządu powiatu – jeżeli statut powiatu tak stanowi, z tym że z członkami zarządu powiatu wybranymi spoza składu rady powiatu zawsze nawiązuje się stosunek pracy,
c) w urzędzie gminy: wójt (burmistrz, prezydent miasta),
d) w związkach jednostek samorządu terytorialnego: przewodniczący zarządu związku i pozostali członkowie zarządu – jeżeli statut tak stanowi;
2) na podstawie mianowania: pracownicy zatrudniani na stanowiskach pracy określonych w statucie gminy bądź związku międzygminnego;
3) na podstawie powołania: zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta), sekretarz gminy, sekretarz powiatu, skarbnik gminy (główny księgowy budżetu), skarbnik powiatu (główny księgowy budżetu powiatu), skarbnik województwa (główny księgowy budżetu województwa);
4) na podstawie umowy o pracę: pozostali pracownicy samorządowi.
Zakres podmiotowy art. 18a ust. 5 ustawy obejmuje wszystkich pracowników samorządowych, bez względu na podstawę zatrudnienia i zajmowane stanowisko.
Występek opisany w art. 18a ust. 5 ustawy, zgodnie z regułą wyrażoną w art. 8 kk, można popełnić tylko umyślnie. Dla przypisania sprawcy popełnienia tego przestępstwa niezbędne jest wykazanie zaistnienia znamion strony podmiotowej – umyślności działania (podanie nieprawdy) bądź zaniechania (zatajenie prawdy). Umyślność w tym przypadku może się przejawiać zamiarem bezpośrednim (gdy sprawca ma pełną świadomość, że składa fałszywe oświadczenie bądź zataja prawdę w oświadczeniu) albo ewentualnym (gdy sprawca z taką możliwością się liczy i godzi się na złożenie fałszywego oświadczenia albo na zatajenie faktów podanych w oświadczeniu). Minimalnym warunkiem spełnienia znamion strony podmiotowej w odniesieniu do omawianego czynu jest przewidywanie przez sprawcę nieprawdziwości swojego oświadczenia i zarazem godzenie się z tym stanem, wyrażające się złożeniem takiego oświadczenia8 .
Należy przy tym pamiętać, że obie formy popełnienia czynu zabronionego, o którym mowa w art. 18a ust. 5 ustawy, zarówno podanie nieprawdy, jak i zatajenie prawdy – łącznie lub jednostkowo mają prowadzić do złożenia obiektywnie i subiektywnie nieprawdziwego, a zatem fałszywego oświadczenia.
Czynność sprawcza w przypadku przestępstwa spenalizowanego w art. 18a ust. 5 ustawy polega na podaniu nieprawdy (kiedy pracownik samorządowy opisuje w oświadczeniu działalność gospodarczą i jej przedmiot w sposób odmienny od stanu faktycznego) lub zatajeniu prawdy (brak stwierdzenia o prowadzeniu działalności gospodarczej) w oświadczeniu o prowadzeniu działalności gospodarczej.
Artykuł 18a ust. 1 ustawy zobowiązuje pracowników samorządowych do złożenia oświadczenia o prowadzeniu działalności gospodarczej. W istocie przewiduje dwa rodzaje oświadczeń: o prowadzeniu działalności gospodarczej oraz o zmianie charakteru tej działalności. W treści oświadczenia o pro-wadzeniu działalności gospodarczej pracownik powinien wskazać, czy prowadzi działalność, jej charakter (przez który należy rozumieć także przedmiot działalności). W drugim oświadczeniu natomiast pracownik wskazuje, jaki jest charakter i przedmiot tej działalności po zmianie9 .
Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły10 .
Złożenie oświadczenia o prowadzeniu działalności gospodarczej przez pracownika samorządowego jest obligatoryjne. Ustawa określa szczegółowo termin, w którym obowiązek ten powinien być spełniony. Pracownik samorządowy zobowiązany jest złożyć oświadczenie w terminie 30 dni od dnia zatrudnienia, podjęcia działalności gospodarczej lub zmiany charakteru tej działalności.
Z art. 18a ustawy nie wynika, kto jest adresatem oświadczeń o prowadzeniu działalności gospodarczej. Brak takiego uregulowania jest moim zdaniem ewidentnym uchybieniem prawodawcy, wymagającym pilnego uzupełnienia. Należy przyjąć, że skoro złożenie oświadczeń jest obowiązkiem pracowniczym, to adresatem oświadczeń jest pracodawca samorządowy i takie postanowienie również powinno się znaleźć w ustawie.
Status pracodawcy samorządowego, stosownie do treści art. 4 ustawy, przysługuje:
1) organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego lub z zakresie ustalonym przez ten organ w odrębnej uchwale jego przewodniczącemu – wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty
i marszałka województwa;
2) przewodniczącemu zarządu jednostki samorządu terytorialnego wobec członków zarządu tej jednostki;
3) wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta) wobec zastępcy wójta (burmistrza, prezydenta miasta), sekretarza gminy, skarbnika gminy oraz kierowników gminnych jednostek organizacyjnych;
4) przewodniczącemu zgromadzenia związku jednostek samorządu terytorialnego wobec członków zarządu tego związku;
5) w urzędzie jednostki samorządu terytorialnego – wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta), staroście, marszałkowi województwa wobec pozostałych pracowników urzędu oraz wobec kierowników samorządowych jednostek organizacyjnych będących samodzielnymi pracodawcami samorządowymi innymi niż wskazani w pkt. 1–4;
6) kierownikowi jednostki organizacyjnej – za innego niż wymieniony w pkt. 1–5 pracodawcę samo-rządowego.
Ujawnienie niezgodnych ze stanem faktycznym danych w oświadczeniu o prowadzeniu działalności gospodarczej bądź też nieujawnienie wymaganych przepisami danych stanowi o istocie przestępstwa, o którym mowa w ustawie.
Występek ten można popełnić zarówno przez działanie (podanie nieprawdziwych danych), jak i zaniechanie (zatajenie danych prawdziwych) 11 .
Przestępne zachowanie się sprawcy tego występku może polegać również na jednoczesnym podaniu nieprawdy oraz zatajeniu prawdy w oświadczeniu o prowadzeniu działalności gospodarczej (gdy co do jednych kwestii w oświadczeniu osoba zobowiązana do ich złożenia podaje nieprawdę, a inne zataja). Obie przedstawione formy zachowania się nie wykluczają.
Fałszywe oświadczenie musi zostać „złożone”, czyli musi dotrzeć do wiadomości podmiotu uprawnionego. Składanie wymienionych danych, podobnie jak i składanie zeznań, polega bowiem na przekazywaniu określonych treści. Złożenie oświadczenia oznacza jego dotarcie do uprawnionego podmiotu, którym w tym przypadku jest pracodawca samorządowy.
Oświadczenie nieprawdziwe to oświadczenie obiektywnie i subiektywnie nieprawdziwe. Obiektywna nieprawdziwość oświadczenia oznacza jego niezgodność z istniejącym stanem faktycznym, zaś nieprawdziwość subiektywna oznacza, że sprawca ma świadomość obiektywnej niezgodności oświadczenia bądź informacji z rzeczywistością12 .
Przestępstwo, o którym mowa w ustawie, ma charakter formalny. Karalne jest więc samo określone w art. 18a ust. 5 ustawy złożenie oświadczenia. Skutek takiego zachowania nie należy do istoty tego występku, może mieć jedynie wpływ na wymiar kary.
Czyn zabroniony opisany w art. 18a ust. 5 ustawy może być popełniony w postaci sprawstwa jednostkowego, kierowniczego i przez polecenie.
Możliwe jest również podżeganie i pomocnictwo w składaniu fałszywego oświadczenia. Sprawcą tego występku może być więc także podżegający do jego popełnienia, który ponosi odpowiedzialność także wtedy, gdy osoba nakłaniana jej nie ponosi, również dlatego że nie podjęła działań przestępnych. Odpowiedzialność podżegacza, który z zamiarem bezpośrednim nakłonił sprawcę do złożenia fałszywego oświadczenia, rozpoczyna się z chwilą nakłaniania. Przed złożeniem przez sprawcę fałszywego oświadczenia podżegacz odpowiada za usiłowanie. Po złożeniu natomiast – za przestępstwo dokonane, popełnione przez podżeganie. W identyczny sposób kształtuje się odpowiedzialność pomocnika, przy czym nie jest tu wymagany zamiar bezpośredni13 .
Przestępstwo z art. 18a ust. 5 ustawy może być popełnione w postaci usiłowania i dokonania. Przygotowanie do popełnienia tego czynu nie jest karalne.
6. Zagrożenie karą i środkami karnymi
Przestępstwo, o którym mowa w ustawie, zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3.
Wymierzając karę sprawcy tego przestępstwa, sąd powinien rozpatrzyć możliwość orzeczenia w miejsce kary pozbawienia wolności kar alternatywnych, zgodnie z art. 58 § 3 kk, jeśli oczywiście cele kary zostaną w ten sposób spełnione i nie istnieją okoliczności wyłączające zastosowanie tej instytucji, a wymienione w § 4 tego przepisu.
Artykuł 59 kk daje możliwość odstąpienia od wymierzenia kary z jednoczesnym orzeczeniem środka karnego, w przypadku gdy społeczna szkodliwość czynu, o którym mowa w art. 18a ust. 5, nie jest znaczna i cele kary zostaną osiągnięte. W tej sytuacji art. 49 § 1 kk pozwala na orzeczenie świadczenia pieniężnego na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest spełnianie świadczeń na określony cel społeczny, bezpośrednio związany z ochroną dobra naruszonego lub zagrożonego przestępstwem, za które skazano sprawcę, z przeznaczeniem na ten cel, którego wysokość nie może przekroczyć 20 000 zł.
Sąd wymierzając sprawcy występku opisanego w art. 18a ust. 5 ustawy karę powinien rozważyć możliwość orzeczenia środka karnego z art. 41 § 1 kk w postaci zakazu zajmowania określonego stanowiska, a ponadto środka, o którym mowa w art. 50 kk, w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości.
Z uwagi na wysokość zagrożenia ustawowego możliwe jest zastosowanie wobec sprawcy czynu zabronionego, o którym mowa w ustawie, instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego na podstawie art. 66 § 1 i § 2 kk.
Dobrowolne sprostowanie fałszywego oświadczenia należy traktować jako rodzaj czynnego żalu. Niemniej jednak mimo takiego sprostowania, czyn pozostaje czynem dokonanym, nie zaś usiłowanym. Takie zachowanie się sprawcy omawianego występku daje podstawę do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia na podstawie art. 233 § 5 pkt 2 kk w zw. Z art. 18a ust. 5 ustawy14 . Istotne jest, by sprostowanie to nastąpiło dobrowolnie15 . Opisana forma czynnego żalu w przypadku czynu zabronionego opisanego w ustawie może powodować w praktyce poważne trudności, bowiem nie przewiduje ona możliwości prostowania oczywistych omyłek pisarskich czy też postępowania wyjaśniającego w razie stwierdzenia nieprawidłowości. Również i ta kwestia wymaga pilnych zmian ustawodawczych.
Mimo składania oświadczeń o prowadzeniu działalności gospodarczej przez różnego rodzaju pracowników administracji państwowej, instytucja oświadczeń, o których mowa w art. 18a ustawy, jest niedopracowana i nie spełnia swojej roli. W szczególności należy zwrócić uwagę na fakt, że oświadczenie nie obejmuje posiadania przez pracowników samorządowych udziałów w spółkach kapitałowych. Ponadto, oświadczenie powinno wskazywać również, z wykorzystaniem jakiego mienia (wyłącznie prywatnego, komunalnego, państwowego) jest prowadzona działalność. Powinno ono także obejmować dane o działalności gospodarczej prowadzonej przez małżonka pracownika samorządowego. W ustawie powinien się znaleźć również przepis zobowiązujący pracowników samorządowych do składania oświadczeń o wykonywaniu dodatkowych zajęć w formie umów cywilnoprawnych oraz o dodatkowym zatrudnieniu. Precyzyjne określenie przez ustawodawcę zakresu oświadczeń, o których mowa w art. 18a ustawy, może służyć wyeliminowaniu sytuacji korupcjogennych, a także służyć przełożonym do właściwego nadzoru nad pracownikami samorządowymi. Może się przyczynić do odsunięcia pracownika samorządowego od działań, które pośrednio lub bezpośrednio mogłyby wpływać na prowadzoną przez niego działalność, a także działalność jego konkurentów. Ponadto, oświadczenie tego rodzaju może być pomocne dla zapewnienia prawidłowości prowadzenia postępowania administracyjnego przez ograny administracji (instytucja wyłączenia pracownika).
Ustawodawca nałożył na pracowników samorządowych obowiązek składania oświadczeń o prowadzeniu działalności gospodarczej, jednak nie wprowadził obowiązku ich analizy. Nie wskazał również terminu, w jakim analiza tego rodzaju oświadczeń powinna być przeprowadzona. To kolejny mankament art. 18a ustawy wymagający pilnej zmiany ustawodawczej. Brak wyraźnych reguł postępowania w tym zakresie może powodować, że analiza oświadczeń, o których mowa w tym przepisie, albo w ogóle nie będzie przeprowadzona, albo będzie przeprowadzana wybiórczo i będzie się ograniczała jedynie do sprawdzenia poprawności wypełnienia druków oświadczeń i ich zgodności ze wzorem ustalonym w danym urzędzie. Analizy tej powinien dokonywać pracodawca samorządowy, a powinna ona polegać na sprawdzeniu, czy zakres prowadzonej przez pracowników samorządowych działalności gospodarczej nie koliduje z ich obowiązkami służbowymi oraz czy nie powoduje ona podejrzeń o stronniczość i interesowność.
Poważnym mankamentem ustawy jest brak określenia formy oraz wzoru oświadczenia o prowadzeniu działalności gospodarczej przez pracownika samorządowego.
Ponieważ ustawodawca nie określił ani formy, ani wzoru tego rodzaju oświadczenia, pracownik samorządowy może je złożyć ustnie bądź na piśmie przez siebie sporządzonym, byle zawierało ono wymagane prawem elementy. Nie wyklucza to oczywiście opracowania przez pracodawcę samorządowego wzoru takiego oświadczenia w ramach ogólnego kierownictwa zakładem pracy. Wówczas wzór ten wiązałby pracownika16 . Brak określenia przez prawodawcę wzoru oraz formy oświadczenia należy traktować jako ewidentne zaniedbanie. Należy postulować jak najszybsze wydanie rozporządzania w tym przedmiocie przez Radę Ministrów, które będzie regulowało nie tylko wzór oświadczenia, ale będzie również zawierało passus „Powyższe oświadczenie składam świadomy(a), iż na podstawie art. 233 § 1 kk za podanie nieprawdy lub zatajenie prawdy grozi kara pozbawienia wolności do lat 3”.
Brak pouczenia pracownika samorządowego zobowiązanego do złożenia oświadczenia o prowadzeniu działalności gospodarczej o odpowiedzialności karnej za podanie w nim nieprawdy lub zatajenie prawdy skutkuje bezkarnością osób składających fałszywe oświadczenia, o którym mowa w art. 18a ust. 5. Warunkiem odpowiedzialności karnej za powyższe przestępstwo jest bowiem konieczność uprzedzenia osób składających oświadczenia o odpowiedzialności karnej grożącej za podanie nieprawdy lub zatajenie prawdy. Niespełnienie tego warunku jest szczególną okolicznością wyłączającą odpowiedzialność karną za czyn zabroniony opisany w ustawie. Domniemanie podmiotu przyjmującego oświadczenie o prowadzeniu działalności gospodarczej, że składający je wie o odpowiedzialności grożącej za złożenie niezgodnego z prawdą oświadczenia nie znosi wymogu uprzedzenia go o tym. Dlatego też za niezbędne należy uznać wprowadzenie do systemu prawnego rozporządzenia określającego wzór tego rodzaju oświadczenia, zawierającego pouczenie o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych danych.
1 DzU nr 106, poz. 679. Artykuł pochodzi z czasopisma „Samorząd Terytorialny”>>>
2 DzU nr 197, poz. 1661 z późn. zm.
3 A. Grabacik: Antykorupcyjne rozwiązania w polskim prawodawstwie, „Służba Pracownicza” 2000, nr 5, s. 1.
4 B. Mik: Nowela antykorupcyjna z dnia 13 czerwca 2003 r., Kraków 2003, s. 15.
5 DzU nr 214, poz. 1806.
6 Tekst jednolity: DzU z 2001 r. nr 142, poz. 1593 z późn. zm.
7 Wyrok SN z 15 lutego 2006 r. (II PK 134/06), OSN P 2007, nr 1–2, poz. 6.
8 Por. wyrok SN z 15 stycznia 1999 r. (II KKN 129/97), „Prokuratura i Prawo”, dodatek Orzecznictwo, 1999, nr 9, poz. 1.
9 T. Szewc: Komentarz do ustawy z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych, Lex/el. 2003.
10 Art. 2 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalnoś-ci gospodarczej (tekst jednolity: DzU z 2007 r., nr 155,
poz. 1095 z późn. zm.).
11 W uzasadnieniu uchwały z 22 stycznia 2003 r. (I KZP 39/02, OSN KW 2003, nr 1–2, poz. 1) SN stwierdził, że „składanie fałszywych zeznań polega (…) na przekazywaniu określonej treści intelektualnej. Złożenie zaś zeznania oznacza jego dotarcie do uprawnionego organu (…)”. Mimo że w art. 18a ust. 5 ustawy użyto innego określenia, w tym przepisie mowa jest bowiem nie o „złożeniu”, a o „podaniu” danych nieprawdziwych, to wydaje się, że posłużenie się tu przez ustawodawcę innym określeniem nie oznacza zmiany merytorycznej, a jedynie stylistyczną. W uzasadnieniu tegoż orzeczenia SN stwierdza, że kombinacja działania z zaniechaniem jest typowa dla przestępstwa z art. 233 § 1 kk (jak i dla występku z ustawy – uwaga moja – M.J.), i to w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, w większości przypadków zachowanie przestępne polegające na pozór jedynie na czynności pozytywnej, tj. na zeznaniu nieprawdy, ma niejako z drugiej strony komponentę zaniechania, tj. zatajenie prawdy. Ponadto, użyte przez ustawodawcę zarówno w art. 233 § 1 kk, jak i wskazanym przepisie ustawy, które przewidują odpowiedzialność karną, sformułowanie „lub zataja prawdę” zawiera opis pewnego zachowania się aktywnego, czyli składania zeznań, w toku którego występuje również pewna postać zaniechania, tj. nieprzedstawienia pewnych, znanych sprawcy faktów, a więc zatajenia prawdy – por.: L. Kubicki, Przestępstwo popełnione przez zaniechanie, Warszawa 1975, s. 71.
12 Por.: B. Kunicka-Michalska, (w:) O. Górniok, W. Kozielewicz, E. Pływaczewski, B. Kunicka-Michalska, R. Zawłocki, B. Michalski, J. Skorupka: Kodeks karny, Część szczególna. Komentarz, Tom II, Warszawa 2004, s. 147.
13 R. Góral: Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2005, s. 380.
14 Por.: B. Kunicka-Michalska, (w:) O. Górniok, W. Kozielewicz, E. Pływaczewski, B. Kunicka-Michalska, R. Zawłocki, B. Michalski, J. Skorupka, op. cit., ss. 154–155.
15 Pojęcie dobrowolności użyte w art. 233 § 5 pkt 2 kk należy interpretować analogicznie jak w przypadku art. 15 kk, musi więc nastąpić z własnej woli sprawcy, nie zaś gdy zostanie on do tego zmuszony zaistniałymi okolicznościami, np. wszczęciem postępowania karnego lub dyscyplinarnego. Pobudki i motywy, jakimi kieruje się sprawca, nie są w tym przypadku istotne. Może to być zarówno autentyczny czynny żal, jak i działanie pod wpływem namowy lub perswazji innych osób, a także obawa przed odpowiedzialnością karną (por. wyrok SN z 5 stycznia 1973 r., OSN KW 1973, nr 92).
16 T. Szewc, op. cit.